KOMUNIKACJA
ALTERNATYWNA I WSPOMAGAJĄCA

                          Komunikacja jest środkiem wymiany informacji między ludźmi. Porozumiewanie się wpływa na jakość naszej egzystencji. Nasza tożsamość jest zależna od rodzaju kontaktów z innymi ludźmi i sposobu, w jaki się porozumiewamy. Sillamy (1994) definiuje komunikację jako porozumiewanie się, relacje między jednostkami. Jest to w pierwszym rzędzie percepcja. Implikuje ona świadome lub nieświadome przekazywanie wiadomości przeznaczonych  do poinformowania jednostki albo grupy odbiorców, jednak nie sprowadza się wyłącznie do tego. W tym samym czasie, gdy przekazywana jest informacja, odbywa się wzajemne oddziaływanie nadawcy i odbiorcy komunikatu oraz wytwarza się efekt zwrotny. Porozumiewanie nie ogranicza się tylko do racjonalnych form wyrazu. Postrzega się więcej, niż to, co jest otwarcie komunikowane, jednostki potrafią postrzegać subtelne znaki, których sobie jasno nie uświadamiają. Tak, więc na proces komunikacji składa się komunikacja werbalna i niewerbalna.

Komunikacja międzyludzka jest przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych, przede wszystkim jednak lingwistyki, w tym psycholingwistyki. Język jest sposobem, dzięki któremu możemy otrzymywać od innych informacje na temat otaczającej nas rzeczywistości. Na przykład według Chomsky’ego mowa jest funkcją wrodzonej kompetencji językowej. Osoby, które przekazują
jakiś komunikat nie mówiąc, nie używając słów (mowy dźwiękowej), ale demonstrują coś gestami (np. pokazują jakąś czynność), mimiką, wyrazem twarzy lub posługują się np. listą zakupów podawaną w sklepie, czy też pisemną notatką – posługują się właśnie komunikacją wspomagającą. Komunikacja wspomagająca to wszelkie sposoby, jakimi ludzie przekazują informacje, kiedy nie mogą mówić lub, gdy nie mówią na tyle wyraźnie, by otoczenie rozumiało ich komunikaty.

Natomiast komunikacja alternatywna jest metodą porozumiewania używaną zamiast mowy. Ważne jest, więc różnicowanie między zastępowaniem a wspomaganiem mowy.

Termin komunikacja alternatywna i wspomagająca pochodzi z języka angielskiego (augmentative and alternative communication). W angielskiej strefie językowej określenie komunikacja alternatywna i wspomagająca powstało około trzydzieści lat temu dla opisania metod komunikowania się, które mogą być stosowane razem z mową w celu podniesienia efektywności porozumiewania się (komunikacja wspomagająca) i tych, których można użyć zamiast mowy (komunikacja alternatywna)[1].

W komunikacji alternatywnej i wspomagającej używa się różnych określeń: komunikacja
wspomagająca naturalna (bez użycia pomocy komunikacyjnych),gdzie przekazywanie informacji następuje jedynie poprzez mowę ciała, oraz komunikacja wspomagająca specjalistyczna (wymagająca wykorzystania pomocy komunikacyjnych) i występująca wówczas, gdy dzieci i dorośli podczas porozumiewania się
korzystają z dodatkowych narzędzi komunikacyjnych[2]. Można do nich zaliczyć: tablice, urządzenia o nieskomplikowanej technologii z zastosowaniem światła i ruchomych wskaźników oraz pomoce wykorzystujące zaawansowaną technologię komputerową z monitorem i mową syntetyczną włącznie. Wśród takich pomocy komunikacyjnych wyszczególnić można pomoce tradycyjne tj; tablice, plansze ze słowami, znakami graficznymi lub obrazkami oraz pomoce komputerowe, często oparte na nowoczesnej technologii komputerowej i będące generacją urządzeń na wysokim poziomie technologicznym[3].

 Grupy użytkowników komunikacji alternatywnej. Osoby korzystające z komunikacji wspomagającej i alternatywnej tworzą trzy główne grupy w zależności od funkcji, jaką mają spełniać zastosowane systemy porozumiewania się. Potrzeby tych grup w różnym nasileniu dotyczą: środków ekspresji, wsparcia języka ub języka alternatywnego. Ich cechą wspólną jest niewykształcona w zwykłym czasie mowa lub też utrata umiejętności mówienia w wyniku choroby lub wypadku i w konsekwencji problemy porozumiewaniu się z innymi. Największą różnicę między powyższymi grupami,
a tym samym podstawę do szerszego ich rozróżniania stanowi stopień rozumienia języka, zdolność uczenia się rozumienia posługiwania się językiem w przyszłości[4].

Grupa ekspresji językowej

Dzieci i dorośli należący do tej grupy mają zdolność rozumienia mowy innych, lecz sami nie potrafią się nią posługiwać. Są tą np. dzieci z porażeniem mózgowym, które nie kontrolują organów mowy, na tyle by w sposób zrozumiały artykułować dźwięki. Natomiast mogą one właściwie rozumieć język. Zaburzenia ruchowe o różnym nasileniu wpływają u nich na konieczność wyboru systemu znaków graficznych. Do tej grupy nie należą wyłącznie osoby o normalnej inteligencji, lecz także osoby z upośledzeniem umysłowym lub zaburzeniami językowymi. U których występuje znaczna różnica między stopniem rozumienia języka a możliwościami ekspresji. W przypadku tej grupy
celem interwencji komunikacyjnej jest zapewnienie formy porozumiewania się, która stałaby się permanentnym środkiem ekspresji, to znaczy mogłaby być stosowana w różnych sytuacjach przez całe życie osoby niepełnosprawnej. Samo rozumienie nie jest głównym celem interwencji, poza przypadkiem kompensowania ograniczeń w trakcie naturalnego procesu uczenia się. Chodzi o stworzenie odpowiedniej relacji między językiem mówionym, wykorzystywanym w danym środowisku a alternatywną formą językową potrzebną do ekspresji własnej. Interwencja może opierać się na nauce rozumienia prostych i złożonych symboli graficznych.

Grupa wymagająca wsparcia językowego

Grupa ta została podzielona na dwie podgrupy. Pierwsza z nich to podgrupa rozwojowa, gdzie
system komunikacji alternatywnej i wspomagającej stanowi „platformę”  do nabywania języka. Do grupy tej należą dzieci z dysfunkcją rozwojową oraz wiele dzieci
 z upośledzeniem umysłowym, jak również osoby, które np. ze względu na przebyte operacje laryngologiczne będą potrzebować systemu alternatywnego podczas uczenia się mowy
na nowo. Kolejna podgrupa sytuacyjna, skupia osoby, które uczą się mówić, ale mają poważne uszkodzenie narządów artykulacyjnych. System komunikacji alternatywnej  nie będzie dla nich główną forma porozumiewania się. Wsparcie potrzebne będzie im jednak nowych sytuacjach, wśród nieznanych osób, gdy rozumienie używanego przez tę grupę języka jest niewystarczające.

Grupa języka alternatywnego

Trzecia grupa jest to grupa języka alternatywnego, uwzględnia osoby, które używają i rozumieją mowę w małym stopniu, oraz te, które nie potrafią używać jej wcale. System alternatywny będzie tu główną formą porozumiewania się i będzie konieczny do przekazywania im informacji w celu uzyskania porozumienia. Do tej grupy mogą należeć autystycy lub osoby głębiej upośledzone umysłowo, jak również dotknięte agnozją słuchowa zwaną inaczej „głuchotą językową”[5].

Rehabilitacja poważnych zaburzeń porozumiewania się ukierunkowana na rozwijanie kompetencji
komunikacyjnych w oparciu „mocne strony” jest konsekwencją z jednej strony rozszerzających się w świecie idei humanistycznych, komunikacyjnych z drugiej  zaś nowoczesnych osiągnięć. Sytuacja ta zmusza do opracowania nowego podejścia  w rozwiązywaniu różnych problemów dzieci niepełnosprawnych, w tym dzieci z ciężkimi zaburzeniami porozumiewania się.

Możliwości i potrzeby każdego dziecka oceniane są przez interdyscyplinarne zespoły specjalistów i na ej podstawie odpowiedni sposób porozumiewania się wprowadzany  jest w życie. Użytkowników wspomagających sposobów porozumiewania się możemy spotkać między innymi wśród osób z porażeniem mózgowym, specyficznymi zaburzeniami mowy, poważnym upośledzenie umysłowym, autyzmem. [6].

Dziecko, które nie będzie prowokowane do poznawania rzeczy, nazw, zjawisk, czynności, nie będzie miało możliwości poznawania języka i całej jego złożonej struktury. Nie będzie, więc mogło w pełni uczyć się rozumienia znaczeń słów na wszystkie dostępne  dla niego sposoby tj. wzrokowo, słuchowo i dotykowo. Także z tego powodu (obok uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego) może mieć trudności z rozumieniem bardziej złożonych wypowiedzi (zdań), zapamiętywaniem dłuższych wyrazów, trudniejszych pod względem budowy fonetycznej, rozumieniem wypowiedzi, w
których pojawiają się pojęcia abstrakcyjne bądź relacje przestrzenne lub czasowe, których nie może doświadczać.

Sama znajomość (rozumienie) języka nie wystarczy do skutecznej komunikacji. Dziecko musi chcieć, ale i mieć okazje do przekazywania innym swoich potrzeb, wrażeń, uczuć. Musi, więc mieć motywację do nawiązywania kontaktu z innymi.

Niemówiące dziecko z niesprawnością ruchową jest, najczęściej uległe i  dość szybko przyzwyczaja się do tego, że zawsze i o wszystkim decydują inni. Jest nauczone słuchać i przyglądać się otoczeniu, ale nie działać. Nawet, jeżeli coś zepsuje czy wyleje, to zrobi  to raczej przypadkowo. Wobec tej grupy dzieci nazbyt protekcjonalna opieka, wyręczanie dziecka we wszystkich czynnościach, a często wręcz „sterowanie” nim, uniemożliwia mu odkrywanie własnej wartości i odrębności, nie mobilizuje do poznawania otoczenia, blokuje aktywność i chęć komunikacji z innymi. Wśród dzieci z zaburzeniami istnieje duże zróżnicowanie pod względem ich zdolności,
stopnia rozwoju mowy oraz umiejętności  i sposobów porozumiewania się[7].

Kształtowanie się mowy dziecka odbywa się głównie dzięki dialogowi. To właśnie dialog jest naturalną „lekcją” opanowania mowy rozumianej nie tylko jako umiejętność odbierania (słyszenia, rozumienia), ale i budowania wypowiedzi (za pomocą słów, napisanych wyrazów, wskazanych obrazków lub symboli). Nauka mowy nie jest, więc jedynie efektem naśladownictwa, stąd nie wystarczy wyłącznie dużo mówić do dziecka, (choć jest to bardzo ważne), aby opanowało ono mowę, poznało jej bogactwo, rozumiało, co mówią inni. Musimy przekonać je, że jest zdolne aktywnie komunikować się z otoczeniem zapewniając,  że jest rozumiane i może dokonywać wyboru. Zachęcajmy je do uzewnętrzniania swoich uczuć, myśli, wrażeń pod postacią wokalizacji (używania dźwięków mowy) lub mowy ciała. Sygnały nie językowe (gesty, mimika) są także nośnikami informacji - to przecież dzięki nim, własnemu wysiłkowi i ogromnej cierpliwości
uczymy się patrzeć na dziecko, poznajemy  je i rozumiemy od pierwszych dni jego życia.

Prowadzenie dialogu z dzieckiem, które nie mówi wydaje się jednak bardzo trudne - przecież nie odpowie ono słowami, a jeśli jest niepełnosprawne ruchowo to nie wykona  też wielu poleceń, choć być może dobrze je zrozumie. To, że dziecko nie mówi nie oznacza jednak, że nie ma nic do powiedzenia. Więcej - im bardziej chce mówić będąc świadome swoich ograniczeń, tym bardziej czuje się „uwięzione” we własnym ciele  i umyśle.  Dawanie możliwości wyboru dziecku, uczy je, że można „budować” własne życie, daje też większą pewność siebie i poczucie własnej, chociaż początkowo niewielkiej niezależności.

Nauka alternatywnych sposobów komunikacji możliwa jest dopiero wtedy,  gdy w zachowaniu dziecka pojawiają się oznaki intencjonalności, któr zakłada zdolność odróżniania sposobów działania od jego celowości.

             
 Systemy komunikacji wspomagającej i alternatywnej

 Istnieje wiele pozawerbalnych systemów komunikacyjnych:

Manualne

              1. Gesty naturalne – systemy lokalne

              2. Makaton

              3. Coghamo

              4. Duński falownik gestów

              5. Alfabet palcowy (daktylografia)

              6. Język migowy

 

Graficzne

1. P.I.C – Piktogram Ideogram Communication
2. PCS  - Picture Communication  Symbols
3. System symboli Bliss
4. System obrazkowy  Alladtn
5. Rebusy
6. SIG – symbole
7. Rysunki
8. Litery, sylaby, wyrazy

 

Przestrzenno dotykowe

1. System symboli jednoznacznych

2. Klocki Premacka

3. Miniatury

4. Alfabet punktowy dłoni[9]

 

 Makaton - jest to język gestów i symboli, nie odkrywa niczego nowego, lecz wykorzystuje
to, co znamy od dzieciństwa: gest i rysunek. Dzięki połączeniu dwu alternatyw: znaków (gestów)
i symboli, metoda bardzo szybko zdobyła dużą popularność i zastąpiła inne systemy, które wykorzystują tylko jeden ze środków.

Pomysł konstrukcji Słownika Maktton powstał 1972 roku w Surrey.
Początkowo  był to projekt służący nauczaniu języka migowego dorosłych osób głuchych
upośledzonych umysłowo. Następnie opracowano jego wersję dostosowaną dla dzieci. Makaton jest jedną z form wspomagającej i alternatywnej komunikacji (AAC - augmentative and alternative communikation), służącą osobom o zaburzonej komunikacji  od wielu lat. Adresowany jest do wszystkich osób (dzieci, młodzieży, dorosłych), które z racji różnych zaburzeń (np. niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia autystyczne, niepełnosprawność fizyczna, zaburzenia sensoryczne, specyficzne zaburzenia języka - alalia, afazja, stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona etc.) nie są w stanie porozumiewać  się z otoczeniem przy użyciu mowy dźwiękowej. Dla wielu z nich metoda służy jako „głos” umożliwiający kontakt z innymi ludźmi. Makaton przeznaczony jest również dla członków rodziny (rodziców/opiekunów, rodzeństwa
i krewnych) oraz nauczycieli i terapeutów (logopedów, pedagogów specjalnych, psychologów) oraz personelu placówek skupiających osoby z zaburzeniami komunikacyjnymi.

Na program językowy Makaton składają się dwie części: słownictwo podstawowe (zasadnicze pojęcia dnia codziennego) ,oraz  słownictwo dodatkowe (uzupełniające)

Znaki manualne - gesty Makatonu

Liczba znaków manualnych odpowiada ilości pojęć ze słownictwa podstawowego lub dodatkowego. Znakom podobnie, jak i symbolom musi zawsze towarzyszyć mowa (nazywanie czegoś, wypowiadanie zwrotów, fraz ub zdań). Znaki manualne Makatonu są bardzo czytelne i łatwe do zapamiętania, bowiem powstały na bazie naturalnych gestów. Ich rolą nie jest zastępowanie mowy,
ale są wspaniałymi środkami wspomagającymi rozwój języka i komunikacji. Zarówno znaków manualnych jak i mowy uczyć należy jednocześnie, w tym samym momencie. Z czasem, gdy dziecko lub osoba dorosła zaczyna opanowywać mowę, znaki przestają być potrzebne i nie są już używane.

 Znaki graficzne - symbole Makatonu

W Makatonie każde pojęcie ma swój odpowiedni znak graficzny (symbol). Symbole są szczególnie przydatne osobom, które z powodu obniżonej sprawności motorycznej nie  są w stanie wykonywać znaków manualnych.  Symbole  są proste i łatwe do zapamiętania, są to rysunki liniowe, ilustrujące
znaczenie określonych pojęć. Są tak zaprojektowane, aby było można narysować je ręcznie. Symbole Makatonu podobnie, jak inne symbole systemów AAC, wykorzystują kwadrat, w który są wpisane. W Makatonie oprócz figury kwadratu, każdy z symboli dla łatwiejszej orientacji oznaczony jest (u podstawy) ciemną linią, która określa sposób ułożenia symbolu w przestrzeni oraz i sposób jego odczytywania. Jest to szczególnie przydatne przy pojęciach abstrakcyjnych. Liczba symboli
odpowiada ilości pojęć słownictwa podstawowego lub dodatkowego.

 Symbole wykorzystuje się do tworzenia tradycyjnych pomocy edukacyjnych (tablice, książki komunikacyjne) oraz zaawansowanych (komputerowych). Znaki graficzne można dowolnie układać w przeróżne zdania i sekwencje. Słownik Makaton stanowi kompletny program językowy, zaleca się nauczanie ustrukturyzowane, jest jednym z  niewielu systemów porozumiewania się, który podzielony jest na etapy rozwojowe.

 Coghamo

COGHAMO to gestykulacyjny system do porozumiewania się, opracowany przez Michel Magis (psycholog) i Marie Gabrielle Tytgat (logopeda) - pracowników Centrum „La Famille” (Bruksela) - na bazie belgijskiego języka migowego oraz angielskiego systemu gestykulacyjnego Makaton. Coghamo - to skrót nazwy belgijskiej oznaczającej komunikację gestykulacyjną dla osób niepełnosprawnych ruchowo: Co - comunication; Ha (pour) - handicapem; Mo - moterus. Gesty Coghamo są bardzo proste, łatwe do zapamiętania, nie wymagają precyzyjnych ruchów. W większości są to gesty naturalne, którymi podkreśla się wypowiadane słowa, np. grzecznościowe (witaj, dziękuję, proszę), określające czynności (myć się, jeść, spać) lub uczucia i emocje. W tym ostatnim przypadku ważna jest ekspresja ciała i mimika twarzy. Za pomocą gestów Coghamo można wyrazić swoje potrzeby i uczucia, zaś mowa gestów dodatkowo wzbogaca przepływ informacji, dynamizując ją nadaje bardziej bezpośredni charakter. Z uwagi na fakt, iż system Coghamo dostosowany jest do ograniczonych możliwości ruchowych dzieci, ilość gestów nie jest zbyt duża, zaś gesty dotyczą podstawowych, najczęściej używanych pojęć z codziennych, często powtarzających  się sytuacji. Gestykulując, użytkownicy mają możliwość chwytania się jedną ręką
i utrzymania stabilizacji całego ciała oraz kontrolowania głowy podczas wykonywania gestu. Jeśli więc gest wymaga użycia jednej ręki, np. „mama”, dziecko może przytrzymać się drugą ręką o specjalny drążek umocowany do blatu stołu. Natomiast gesty wykonywane oburącz są tak pomyślane, by pozwalały na zachowanie linii środkowej ciała, co pozwala użytkownikowi na pełniejszą kontrolę wzrokową swoich ruchów z jednoczesnym obserwowaniem reakcji osoby, do której kierowany jest komunikat[11].

Twórcy Coghamo zadbali o niezwykłą prostotę gestów, ale także ujednolicili gesty, dzięki czemu można się łatwo porozumiewać nawet w większej grupie osób. Coghamo  nie jest systemem sztywnych reguł i zasad wykonywania gestów, to system otwarty na inne gesty wymyślone przez samych użytkowników. Zdarza się, że osoby mające problemy w porozumiewaniu się wypracowują
swój własny sposób komunikowania (mimika, gesty, spojrzenia, itp.).

  Fonogesty – matoda Cued Speech

Fonogesty są to umowne ruchy jednej lub drugiej dłoni, wykonywane na wysokości twarzy osoby mówiącej. Fonogesty uzupełniają niewidoczne ruchy artykulacyjne.  Nie zastępują one mówienia, ale pomagają w mówieniu i odczytywaniu mowy z ust[12]. System umownych gestów, który uzupełnia mowę, a tym samym ułatwiają człowiekowi niesłyszącemu wzrokowe odbieranie wypowiedzi słownych, czyli odczytywanie mowy z ust. A zatem, mówimy i jednocześnie dłonią w okolicy twarzy pokazujemy to, co mówimy. Osoba niesłysząca obserwuje, nie tylko nasze usta w trakcie mówienia, ale i dłoń znajdującą  się w pobliżu ust

Fonogesty - to metoda, która istotnie udostępnia niesłyszącym język narodowy i - przy konsekwentnym, poprawnym zastosowaniu, umożliwia im jego opanowanie w mowie   i w piśmie. Szczególną zaletą fonogestów jest to, że nie uzależniają one swoich użytkowników  od siebie. Osoby korzystające z nich zwłaszcza po opanowaniu podstaw języka mogą rozmawiać z osobami niestosującymi fonogestów. Rozmowy takie wymagają więcej wysiłku, ale pozwalają wykorzystywać zdobyte umiejętności. Zupełne zaniechanie korzystania  z fonogestów nie jest korzystne, ponieważ prowadzi do zahamowania rozwoju języka, ograniczając poznawanie nowych słów i pojęć. Wykorzystujmy każdą chwilę na rozmowę z dzieckiem, bo przyjdzie taki
moment,  że jego naturalna potrzeba bliskiego kontaktu osłabnie i wtedy nie będziemy już
mieli tylu możliwości kształtowania nowych pojęć. Pamiętajmy, że mowa dociera do słyszącego dziecka nawet wtedy, gdy komunikaty nie są adresowane bezpośrednio do niego,
 gdy rozmawia się w drugim pokoju, a to znakomicie utrwala słowa, które dziecko dotychczas poznało. Z dzieckiem niesłyszącym jest inaczej. Ono odbiera mowę wpełni tylko wtedy, gdy ją dodatkowo widzi, więc może dobrym zwyczajem byłoby, gdyby, chociaż domownicy przy dziecku rozmawiali ze sobą z fonogestami, by mogło ono uczestniczyć w rozmowie,  by nie czuło się wyłączone z codziennych rodzinnych spraw i problemów[13].

 Piktogramy - (PIC)

Piktogram Ideogram Commmunication (PIC) wywodzi się z Kanady składa  się z szablonowych rysunków przedstawiających białe sylwetki na czarnym tle.
Hasło  est wypisane białymi literami ponad rysunkiem. Obecnie dostępnych jest 1300 znaków PIC System Piktogramy ulegał przez kilka lat przekształceniom formalnym i udoskonaleniom. Podstawą pracy były znaki kanadyjskiego programu PIC-system. Przetłumaczone zostały one na szwedzki w 1980 r. przez logopedę Subhas Maharaj. Pracując w instytucie dla niepełnosprawnych
dzieci i dorosłych w Saskatchewen zastosował  on początkowo w swojej pracy 400 znaków. Pierwsza szwedzka wersja Piktogramów przetłumaczona przez RPH-Sär w Umeå (dzisiejsze SIH) ukazała się w 1985. Obecnie system zawiera ok. 1300 piktogramów symboli i w takiej postaci rozpowszechniany jest na świecie[14]. Do Polski trafił poprzez Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie - gdzie podobnie jak wcześniej w Szwecji - próbowano zastosować w pracy
z niemówiącymi dziećmi znaki szwedzkiej wersji Piktogramów. 

Wyróżniamy dwie grupy użytkowników; jedna grupa to osoby rozumiejące mowę wokalną.
Identyfikują one struktury dźwiękowe słów z ich treściami i znają zasady tworzenia ze słów wypowiedzi. Druga grupa użytkowników to osoby, których rozumienie dźwięków mowy identyfikacja treści i formy wyrazów jest niewykształcona, zaburzona. Te osoby muszą uczyć się rozumienia treści mowy i znaków. Dlatego procedury wprowadzenia systemu Piktogramy do komunikacji
i edukacji tych dwóch grup użytkowników są odmienne i wymagają przygotowania od nauczyciela, terapeuty, rodziny. Wszystkie znaki systemu można podzielić ze względów formalnych na kilka
grup. Kryterium podziału znaków Piktogramów jest forma prezentacji na nich desygnatów oraz zakres umowności (symbolizacji) i uproszczenia (szczegółowości) treści. Piktogramy wiernie odtwarzające wizerunki przedmiotów i czynności z dużą ilością szczegółów.

Są to:

a)  Znaki ikoniczne:

    -  znaki szczegółowe

    -  znaki uproszczone

    -   obrazki-znaki podobne do desygnatu

b) Piktogramy o dużym stopniu uogólnienia i symbolicznej formie.

 

Symbole:

a)   symbole kontaktowe

b)   symbole analogiczne

    -  deomorficzne 
    -   izomorficzne

c)  symbole arbitralne

Znaki PIC, mogą być wykorzystywane do układania całych zdań, jak też nowych wyrazów. Jednak ze względu na ograniczoną liczbę znaków w systemie nie zawsze  jest to proste. Gdy użytkownik potrzebuje większej liczby znaczeń niż oferowane przez system, może wprowadzać znaki graficzne o bardziej ogólnym charakterze z innych systemów[15]

 Daktylografia (Element języka migowego)

Alfabet palcowy daktylografia zwana potocznie „palcówką” - została wprowadzona do nauczania osób głuchych przez mnicha hiszpańskiego Pedra de Ponce w XIV wieku. Przejął on prawdopodobnie tę formę porozumiewania się z klasztorów o zaostrzonym rygorze, zakazującym zakonnikom ustnej konwersacji. aktylografia to jedna z form porozumiewania się oparta na
odpowiednich układach palców jednej lub obydwu dłoni. Każdej literze lub liczbie odpowiada określony znak daktylograficzny. Daktylograia przestrzega reguł gramatycznych[16].

Znaki migowe daktylograficzne, czyli alfabet palcowy, służą przede wszystkim
 do celów specjalnych, takich jak przekazywanie nazw własnych i wyrazów, dla
których brak znaków ideograficznych i wreszcie przekazywanie końcówek wyrazów w systemie językowo-migowym pełnym. Alfabet palcowy ma również zastosowanie przy przekazywaniu imion, synonimów i wyrazów bliskoznacznych, a także przy wprowadzaniu nowych pojęć  wraz z ich znakami migowymi (tzw. literowanie nowych wyrazów). Alfabety palcowe stanowią dziś integralną część języków migowych i wchodzą w zależności ze znakami pojęciowymi, chociaż są one
znacznie bliższe językom dźwiękowym, a w szczególności ich odmianom pisanym. Znaki manualne odpowiadają literom, na które można rozczłonkować każdy wyraz języka dźwiękowego, ale odwrotnie - nie ma możliwości, aby na litery rozczłonkować ideograficzny znak migowy. Z tej właśnie przyczyny w klasycznym języku migowym nie występują końcówki fleksyjne. Alfabet
palcowy ma spory wpływ na powstawanie nowych znaków w językach migowych. Otóż wykorzystuje się układ palców charakterystyczny dla znaków alfabetu palcowego, odpowiadających literom, rozpoczynającym dany wyraz. Przykładami takich znaków są znaki ideograficzne odpowiadające pojęciom: kto, który, każdy, co, my, wy, objętość, ważny, niektórym dniom tygodnia itd..

 

 Alfabet Braille’a

Alfabety dotykowe można podzielić na dwa podstawowe rodzaje:   
- pismo liniowe  
- pismo punktowe

Rozwój punktowego systemu pisma brajlowskiego rozpoczął się w niezwykły sposób. W 1819 roku francuski oficer Charles Barbier opracował pismo przeznaczone do „nocnego odczytywania na polu bitwy”. Nie zyskało ono popularności jako zaszyfrowana metoda przesyłania rozkazów wojskowych, ale zainteresowało ucznia Paryskiej Szkoły  dla Niewidomych, Louisa Brailla. Pismo Barbiera było zbyt skomplikowane do odczytywania dotykiem, ponieważ poszczególne znaki odpowiadające literom alfabetu łacińskiego stanowiły różne konfiguracje aż 12 punktów. Braill znacznie uprościł system Barbiera.,  gdyż prowadził tylko sześć punktów, rozmieszczonych na obwodzie prostokąta.
Właśnie z tzw. sześciopunktu wywiódł swój prosty system zapisu. Różne ilości punktów i ich zróżnicowana konfiguracja pozwoliły utworzyć 63 znaki. Sześciopunkt złożony jest z dwóch pionowych kolumn po trzy punkty posiadające umowną numerację. Lewa kolumna (licząc od góry) oznaczona jest numerami 1, 2, 3, a prawa kolumna 4, 5, 6. W piśmie brajlowskim nie ma odrębnych dużych liter, lecz oznacza się je specjalnym znakiem (4, 6) umieszczonym przed daną literą. Poszczególne znaki systemu mają niekiedy po kilka znaczeń. Tak, np. znaki litery w alfabecie od a do j, poprzedzone odpowiednim znakiem (3, 4, 5, 6) wyrażają cyfry [18].
System brajlowski umożliwia notację matematyczną, fizyczną, chemiczną, muzyczną. Wydawana nim jest literatura piękna i fachowa, podręczniki, słowniki, nuty oraz czasopisma. W odróżnieniu od alfabetów liniowych niewidomy może nie tylko samodzielnie czytać i drukować, ale także w prosty sposób pisać. Zalety pisma Braille'a zostały docenione na całym świecie. Pismo to zyskało niezwykłą popularność także w alfabetach niełacińskich (arabskim, japońskim, chińskim). System ten pozwala też na stosowanie ortograficznych skrótów brajlowskich (ułatwia sporządzanie notatek), a także zmniejsza znacznie objętość napisanego tekstu.

Dzięki systemowi brajla ludzie niewidomi mogą być nie tylko czytelnikami, ale też twórcami. Wiele osób niewidomych tworzy pisząc, szczególnie ważne miejsce w tej twórczości znajduje literatura wspomnieniowa, ale są też inne gatunki: fraszki, humoreski, aforyzmy, legendy, reportaże, opowiadania, poezja, słuchowiska i in.. Niektórzy prowadzą liczną korespondencję osobistą, piszą też do czasopism przeznaczonych dla osób niewidomych.

 System Blissa

Symbole Blissa to forma pisma logograficznego i ideograficznego, co znaczy,  że zapisane znaki nie są oparte na kombinacji liter .Pierwowzorem dla tego międzynarodowego systemu jest język chiński. System Blissa składa się ze 100 znaków podstawowych, czyli rdzeni, które nożna łączyć, by powstały słowa niemające swoich odpowiedników wśród znaków podstawowych. Znaczna cześć tych kombinacji została ustalona. Instytut Blissa w Toronto oraz Międzynarodowy Komitet Bassa [przyjęły liczbę stałych angielskich haseł lub ich odpowiedników do stosowania angielskim kręgu kulturowym i innych krajach. Jeśli nie określono stałej kombinacji, istnieje możliwość połączenia
kilku symboli Blissa, tak by wyrażały znaczenie wypowiedzianego słowa.

Kształt graficzny wielu symboli bywa trudny w odbiorze. Wiele z nich zawiera podobny zestaw znaków, różnice między nimi są drobne trudne do uchwycenia. Osoby
 z upośledzeniem umysłowym zazwyczaj nie korzystają z tego systemu tylko wyjątkowo z najprostszych znaków. Systemu tego najpełniej korzystają osoby sprawne intelektualnie,z zaburzeniami mowy, oraz trudnościami w czytaniu[20].

Rozmówcy, którzy potrafią czytać nie muszą znać systemu Blissa gdyż dane sowo jest zawsze wypisane pod znakiem graficznym lub obok niego. Jest to słuszne w odniesieniu do znaków podstawowych i kombinacji znaków na tablicy komunikacyjnej. Natomiast, gdy chcemy przekazać słownik, których nie ma na tablicy komunikacyjnej, partner rozmowy musi znać strukturę systemu, aby zrozumieć, co użytkownik ma na myśli. Natomiast użytkownik musi wiedzieć, co
partner jest w stanie zrozumieć.

Symbole Blissa były pierwszym systemem graficznym wykorzystywanym wielu krajach od pewnego czasu, aktualnie stale spada liczba jego użytkowników. Przyczyną jest zbyt skomplikowany charakter symboli, szczególnie dla młodych użytkowników. Dziś osoby upośledzone umysłowo oraz z dużymi zaburzeniami języka mają dostęp do bardziej odpowiednich systemów komunikacyjnych.

        

 Picture Communication Symbols  (symbole PCS)

 Picture Communication Symbols (PCS) został uznany na świecie jako jeden z najbardziej popularnych, przejrzystych i zrozumiałych systemów
symboli, a jego niezaprzeczalnym walorem jest elastyczność, spójność i estetyka. PCS to jeden z najczęściej wybieranych i używanych systemów symboli na świecie, a znajduje to wyraz
również w Polsce. Symbole PCS dają większe możliwości kodowania informacji złożonych
i abstrakcyjnych, a także o Informacji o przeszłości i przyszłości[22]. Struktura językowa informacji zakodowanej w symbolach obrazkowych (takich jak PCS) na ogół różni się od struktury języka ojczystego pod względem morfologicznym, syntaktycznym i semantycznym. Obrazy-symbole PCS często niekoniecznie odnoszą się do poszczególnych słów języka. Wiadomość zawarta na
obrazku-symbolu może niekiedy wymagać dwu lub więcej słów, stąd ważne jest, by symbole PCS były podpisane - ułatwi to komunikację, zmniejszy lość nieporozumień, przyśpieszy naukę nowych symboli.

PCS jest zbiorem prostych rysunków oznaczających podstawowe słowa niezbędne do codziennego porozumiewania się. Są to czasowniki, rzeczowniki, przyimki, zaimki, ale i przymiotniki. Symbole PCS są bardzo proste, wręcz symboliczne, powinny być podpisane, ale podczas tworzenia nowych symboli PCS warto dbać o zachowanie tej szczególnej prostoty i jednoznaczności. Słowa oznaczające pojęcia abstrakcyjne, których nie udaje się wyrazić rysunkiem można zastąpić jakimś wybranym symbolem tak, aby symbol z tym słowem mógł być szybko odnaleziony wśród wielu
symboli na tablicy komunikacyjnej przez użytkownika takiej komunikacji. Właściwe wykorzystanie symboli komunikacji obrazkowej PCS wymaga przestrzegania kilku reguł i zasad:

  
- na początku wprowadzamy symbole słów i pojęć, które są użytkownikowi bliskie, dobrze znane, najczęściej używane w codziennej komunikacji;  
- nowe symbole wprowadzamy, gdy mamy pewność, że wcześniejsze już  są opanowane;   
- wybrane symbole muszą być zrozumiałe i łatwe do rozpoznania;  
- symbole powinny być odpowiednio dobrane do wieku i aktualnych zainteresowań oraz potrzeb użytkownika;  
- symbole powinny mieć dostosowaną do użytkownika wielkość oraz ilość na planszy tak, by możliwie czytelnie wskazywał wybrane słowa;   
- symbolami PCS znakujemy otoczenie użytkownika (pomieszczenia w domu, meble, przedmioty, sekwencje wykonywanych czynności w łazience, salę w przedszkolu, klasę w szkole, itd.);   
- należy dążyć do uogólniania znaczeń symboli. Przykładowo: łóżko może oznaczać koncept „łóżko” oraz „spać”, zaś połączenie dwu symboli np. „żółty” i „owoc” może oznaczać koncept
„cytryna”. Zasada ta pozwala na znaczne ograniczenie (zmniejszenie) ilości potrzebnych do konwersacji obrazków;   
- w trakcie rozmów z użytkownikiem symboli PCS zawsze głośno i wyraźnie wypowiadamy nazwy wskazywanych symboli. Daje to szansę na skorygowanie błędnie pokazywanych obrazków, a tym samym eliminuje nieporozumienia.

 Zastosowanie programów komputerowych (np. Boardmaker) podnosi szybkość, sprawność i estetykę przygotowywania pomocy do porozumiewania się oraz ułatwia dostosowywanie ich do indywidualnych możliwości  i umiejętności użytkownika. Przy ich pomocy można drukować symbole zarówno w wersji kolorowej jak i czarno-białej. Można przygotować tablice do porozumiewania się o kształcie i wielkości zgodnej z aktualnymi potrzebami użytkownika, w tym również tablice dokładnie dopasowane do  większości elektronicznych pomocy komunikacyjnych (tzw. komunikatorów). W bardzo krótkim czasie można zapisane na dysku tablice zmodyfikować
w dowolny sposób, np. zmieniać kolory tablic, wielkość symboli, ilość symboli na planszy, itd. Na planszach komunikacyjnych można również tworzyć nowe symbole poprzez połączenie innych symboli lub ich części, albo wymazywanie elementów rysunku. Program ten daje również możliwość dodawania do biblioteki nowych symboli oraz obrazków i zdjęć.

PCS może być stosowany stale (komunikacja alternatywna) lub tylko jako okresowa pomoc do porozumiewania się i rozwijania mowy (komunikacja wspomagająca). Dla wielu użytkowników może to być tylko dodatkowy sposób komunikowania się, wspierający ich obecne lub przyszłe umiejętności. W innych przypadkach może to być jedyna metoda przekazywania swoich potrzeb.
Symboli PCS mogą używać do komunikacji dzieci, ale i osoby dorosłe, o ile zaakceptują taką strategię porozumiewania się z innymi ludźmi. Aby ułatwić korzystanie z bazy symboli PCS należy zestaw symboli umieszczany na tablicy komunikacyjnej dzielić na kategorie i każdej
z nich przypisać inny kolor tła.

 System PCS zawiera ponad 3500 symboli, które są uporządkowane w następujących kategoriach:   
- społeczne (podstawowe słowa używane w kontaktach z innymi: zwroty grzecznościowe, wyrażenia opisujące uczucia i emocje jak gniew czy radość) - kolor różowy ub purpurowy;   
- ludzie (symbole osób, członków rodziny, zawody oraz zaimki „ja”, „twój”) - kolor żółty;  
- czasowniki - nazwy czynności - kolor zielony;  
- opisowe (głównie przymiotniki i przysłówki) - kolor niebieski;   
- jedzenie (żywność: napoje, potrawy, owoce i warzywa) - np. kolor czerwony;   
- wypoczynek (symbole związane z formami spędzania czasu wolnego) - np. ulubiony kolor użytkownika;  
- rzeczowniki (te, które nie są ujęte w innych kategoriach) - kolor pomarańczowy;  
i- nne/ -Różne (kolory, określenia czasu, litery i liczby, spójniki, przyimki) - kolor biały.

 Taki podział ułatwia wyszukiwanie potrzebnych symboli i poruszanie się w systemie. Każdy symbol przedstawia graficznie znaczenie słowa, zwyczajowo używanej frazy, zdania czy zwrotu grzecznościowego. Niektóre symbole (np. pojemniki, kształty twarzy, budowle) zostały przygotowane w kilku wariantach, by użytkownik mógł wybrać najbardziej odpowiedni dla
siebie. Wiele symboli przedstawionych jest w dwu wersjach: mniej i bardziej abstrakcyjnej, co zapewnia użyteczność systemu dla osób będących na różnym poziomie rozumienia i nadawania mowy. Polska biblioteka symboli PCS programu Boardmaker jest bogatsza o nowe, typowo polskie symbole, a mianowicie: polskie potrawy, wizerunki sławnych Polaków, wierszyki i wyliczanki dziecięce, święta, popularne gry sportowe, pieniądze it

Symbol to pojedynczy motyw lub zespół motywów, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, mający za zadanie kierować ku nim nasze myśli. A więc treści wielu symboli nie jesteśmy w stanie wyrazić racjonalnie, czyli ich zwerbalizować (nazwać). W związku z tym, symbol jest najlepszym środkiem wyrażania najbardziej skomplikowanych sytuacji psychicznych. Jest konkretem tego, co często jest niewyrażalne i niejasne. Do takich należą: znaki konwencjonalne - flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe, matematyczne oraz przedmioty, pojęcia, wyobrażenia, przeżycia związane jakimś wewnętrznym stosunkiem z innym przedmiotem lub pojęciem. Różnica - mimo że na pozór niedostrzegalna - jednak istnieje: znaki w przeciwieństwie do symboli mają charakter społeczny, czyli są przypisane grupie[23].

W świecie symboli i znaków żyje i rozwija się dziecko, które poznaje go przez ludzi dorosłych, bo jak powiedział Wygotski: droga dziecka do przedmiotu, i od przedmiotu do dziecka, prowadzi przez drugiego człowieka. Aby więc dziecko mogło zrozumieć istotę symboli i znaków, musi osiągnąć
właściwy poziom rozwoju umysłowego. A zatem musi mieć:

• zdolność do wyobrażeń, czyli przywoływania
  kopii przedmiotów nie postrzeganych aktualnie,
• pamięć zdarzeń minionych,
• rozwiniętą funkcję symboliczną,
  czyli zdolność do przywoływania za pośrednictwem symboli i znaków
  zdarzeń nie postrzeganych aktualnie.

Właściwości te rozwijają się u dziecka już w wieku przedszkolnym. Jest to odpowiedni czas dla rodziców, nauczycieli i terapeutów, aby zastosować właściwe środki w rozbudzaniu osobliwej,
dziecięcej wyobraźni. Warto przypomnieć, że dziecko pod koniec drugiego roku życia uzewnętrznia pierwsze zachowania z użyciem symbolicznych zastępników, czy to w czynnościach „na niby”,
czy w opowiadaniach. Badania jednak dowodzą, że trzeci rok życia dziecka jest objęty tzw. dziecięcą amnezją. Dowodem na posługiwanie się symbolami i znakami jest częste zastępowanie przez dzieci jednych przedmiotów innymi. Symbole są ściśle związane z wyobrażeniami, gdyż zastępują przedmioty podczas ich nieobecności. Dziecko, używając symboli
w procesie percepcji rzeczywistości, a także w komunikacji przejawia swój indywidualny stosunek do niej.

< powrót do listy